Η αρχή της αβεβαιότητας

…Η διαμάχη στους κόλπους της διανόησης γινόταν ολοένα και πιο σκληρή: Χάιζενμπεργκ εναντίον Μπορ, και ύστερα, οι δυο τους ενώνουν τις δυνάμεις τους ενάντια στον γέροντα δάσκαλο.
Από αυτή τη μετατοπιζόμενη αντιπαράθεση μεταξύ των τριών, αναδύθηκε τελικά ένας πρακτικός ορισμός για «καθημερινή χρήση» σχετικά με την αρχή της αβεβαιότητας. Οι περισσότεροι φυσικοί τον βρίσκουν κατανοητό – εφόσον, βέβαια, επιλέγουν να μην πολυσκοτίζονται για τα ανεπίλυτα φιλοσοφικά ή μεταφυσικά προβλήματα που γεννά…

«Δεν μου αρέσει το είδος της φυσικής σου…», δηλώνει ο Αϊνστάιν στον Χάιζενμπεργκ. Ο κορυφαίος φυσικός πλησιάζει τα 50. Είναι ο «παλαιός» της επιστήμης· όλοι τον σέβονται, όμως τη σπουδαία δουλειά την κάνουν πλέον οι νέοι επιστήμονες.

Όλη τη νύχτα ο Χάιζενμπεργκ βρισκόταν σε κατάσταση υπερδιέγερσης· δεν μπορούσε να κλείσει μάτι. Έγραφε και ξανάγραφε τις «τρελές» εκφράσεις του για τη θέση και την ταχύτητα εφαρμόζοντας τα νέα, αναμορφωμένα μαθηματικά του.
Με το πρώτο φως της ημέρας βγήκε στην ακρογιαλιά και ξάπλωσε στα βράχια κάτω από τις ευεργετικές, ζεστές ηλιαχτίδες.
Αυτό που ανακάλυψε ήταν ένα δώρο από ψηλά. Οραματίστηκε τις συγκλονιστικές συνέπειες των «τρελών» υπολογισμών του.
«Επιτέλους… κάτι συνέβη!», σκέφτηκε γεμάτος θαυμασμό.

Για τους επιστήμονες, τίποτε δεν συνέβαινε τυχαία. Υπήρχε αβεβαιότητα ως προς τα αποτελέσματα των πειραμάτων και την επαλήθευση των θεωριών, όμως, στο τέλος, οι νόμοι της κλασικής φυσικής αποκαθιστούσαν την τάξη και την προβλεψιμότητα. Όχι πάντα! Άλυτα προβλήματα πυρπολούσαν το μυαλό νεαρών, ιδιοφυών επιστημόνων – και μέσα από ρηξικέλευθες λύσεις προέκυπταν επιστημονικές ανατροπές.
Η «αρχή της αβεβαιότητας» του Βέρνερ Χάιζενμπεργκ ήταν μία απ’ αυτές. Αντιπροσώπευε το επιστέγασμα της «κβαντικής μηχανικής», η οποία είχε ήδη ανατρέψει πολλές από τις πεποιθήσεις της κλασικής φυσικής, σε μια απόπειρα να ερμηνευτούν ζητήματα που αδυνατούσε να διαχειριστεί η παλαιότερη φυσική.

Ο 25χρονος φυσικός, στο μικρό νησί της Ελιγολάνδης, δεν πυροδότησε, απλώς, μια επανάσταση· έγραψε μια «τρελή εργασία» που άλλαξε το νόημα και τη φύση της επιστήμης. Στην εποχή μας, η «αρχή της αβεβαιότητας» είναι μια φράση-κλισέ για κάθε είδους δυσκολία –και όχι μόνο στην επιστήμη– όταν επιχειρούμε να διασφαλίσουμε αμερόληπτη γνώση.
Όταν οι δημοσιογράφοι παραδέχονται πως οι προσωπικές απόψεις τους επηρεάζουν το ρεπορτάζ τους, ή όταν οι ανθρωπολόγοι επισημαίνουν πως η παρουσία τους διαταράσσει τη συμπεριφορά των πολιτισμών που εξετάζουν, η αρχή του Χάιζενμπεργκ δεν είναι μακριά: ο παρατηρητής μεταβάλλει το ίδιο το αντικείμενο της παρατήρησης. Όταν οι θεωρητικοί της λογοτεχνίας ισχυρίζονται ότι ένα κείμενο προσφέρεται για ποικιλία ερμηνειών, ανάλογα με τις προτιμήσεις και τις προκαταλήψεις των αναγνωστών, το πνεύμα του Χάιζενμπεργκ παίρνει σάρκα και οστά: η πράξη της παρατήρησης καθορίζει τι είναι και τι δεν είναι το παρατηρούμενο.