Κοσμική συνείδηση

Zούμε σε ένα σύμπαν όπου επικρατεί τάξη και αρμονία – ένα σύμπαν φτιαγμένο με τέτοιο τρόπο ωσάν τελικός του σκοπός να ήταν ο άνθρωπος. Όλοι μας το θεωρούμε δεδομένο, σαν κάτι που έτσι έπρεπε να είναι, ίσως επειδή αυτό ακριβώς ήθελε ο παντοδύναμος νους που υποτίθεται ότι κρύβεται πίσω από τη δημιουργία του. Μέσα σε αυτό το σύμπαν περνούμε την καθημερινή μας ζωή, χωρίς να προβληματιζόμαστε ιδιαιτέρως γι’ αυτό. Eλάχιστα μας ενδιαφέρει πώς δημιουργήθηκε και λειτουργεί αυτή η υπέροχη κοσμική μηχανή, πώς γεννήθηκε μέσα της η ζωή και πώς, από τους πρώτους μικροοργανισμούς, φτάσαμε στα νοήμονα όντα.
Θα έχετε διαπιστώσει ότι γενικά η πλειονότητα του κόσμου αποφεύγει τις συζητήσεις για τέτοιου είδους θέματα ή, στην καλύτερη περίπτωση, αρκείται σε τετριμμένες γενικότητες. Αν βρεθείτε σε έναν κύκλο ανθρώπων και θέσετε τα παραπάνω –και άλλα παρόμοια– ερωτήματα, το πιθανότερο είναι να εισπράξετε ως απάντηση ένα ανασήκωμα των ώμων, ένα ειρωνικό χαμόγελο ή μια αόριστη υπεκφυγή. Πολλοί θα σας πουν ότι έτσι τα έφτιαξε ο Θεός – τελεία και παύλα. Πράγματι, εκ πρώτης όψεως φαίνεται παράξενο το γεγονός ότι οι άνθρωποι καθόλου ή ελάχιστα συζητούν για τέτοια ζητήματα, αισθανόμενοι ίσως αμηχανία εξαιτίας των περιορισμένων επιστημονικών τους γνώσεων. Ωστόσο, η στάση αυτή δικαιολογείται εν μέρει από το ότι μόλις τις τελευταίες δεκαετίες έχουν αρχίσει να αποκρυσταλλώνονται και να αποκτούν καθολικό κύρος οι ανακαλύψεις στα συγκεκριμένα θέματα. Έτσι, είναι επόμενο να μην τις έχει ακόμη πληροφορηθεί το ευρύ κοινό, του οποίου οι σχετικές γνώσεις εξακολουθούν να είναι δέσμιες ενός συνονθυλεύματος θρησκευτικών δοξασιών και παλαιότερων επιστημονικών αντιλήψεων.
Οφείλω να επισημάνω, εντούτοις, ότι τον τελευταίο καιρό παρατηρείται ένα μεγαλύτερο ενδιαφέρον του κόσμου για κοσμολογικά, οντολογικά και άλλα συναφή θέματα. Ήδη εκδηλώνεται ένας αξιοσημείωτος προβληματισμός πάνω σε αυτά μέσα από μελέτες, άρθρα, εκπομπές στην τηλεόραση, ανταλλαγές απόψεων στο Διαδίκτυο κ.τ.λ. Και με ευχάριστη έκπληξη διαπιστώνω ότι τα εν λόγω θέματα έχουν αρχίσει να ενδιαφέρουν και ένα τμήμα του ελληνικού κοινού, το οποίο ανέκαθεν –υπό την επήρεια, ιδίως, της θρησκείας– τα αντιμετώπιζε μάλλον με αδιαφορία.
Εν πάση περιπτώσει, η ενασχόληση με τέτοιου είδους ζητήματα δεν προϋποθέτει απαραιτήτως εξειδικευμένες γνώσεις – αρκεί ένα ανήσυχο και ανοιχτό μυαλό. Θα πρέπει όλοι διαρκώς να επιδιώκουμε τη διεύρυνση των οριζόντων των γνώσεών μας. Θα πρέπει να θέτουμε ερωτήματα και να κάνουμε υποθέσεις. Σημείο εκκίνησης για τέτοιου είδους αναζητήσεις δεν είναι απαραιτήτως η γνώση, η σοφία, αλλά η αγάπη για τη σοφία, η φιλοσοφία. Και ας μην ξεχνούμε πως η φιλοσοφία, η οποία εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην αρχαία Ελλάδα, αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία θεμελιώθηκαν οι επιστήμες και ο σύγχρονος πολιτισμός μας, καθώς έδωσε ώθηση στην επιστημονική μέθοδο της παρατήρησης και της ανάλυσης.
Αλλά αν οι επιστήμες βασίστηκαν στη φιλοσοφία, σε ποιο βαθμό μπορεί η ίδια να θεωρηθεί επιστήμη; Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό θα πρέπει, κατ’ αρχάς, να δώσουμε τον ορισμό της τελευταίας. Ως επιστήμη, λοιπόν, ορίζεται η έρευνα των νόμων που διέπουν ένα τμήμα της πραγματικότητας –έρευνα για την οποία χρησιμοποιούνται οι μέθοδοι της παρατήρησης, του πειράματος και των μαθηματικών– και, συγχρόνως, το σύνολο των γνώσεων που έχουν αποκτηθεί σχετικά με αυτό το τμήμα. Οι γνώσεις αυτές μπορούν να επαληθευτούν και είναι, κατά κανόνα, ακριβείς και συγκροτημένες. Αν, λοιπόν, την κρίνουμε με βάση αυτό τον ορισμό, τότε η φιλοσοφία δεν είναι επιστήμη. Η μεθοδολογία της αγνοεί το πείραμα και τα μαθηματικά, στηριζόμενη κυρίως σε υποθέσεις. Παράλληλα, όμως, η φιλοσοφία μπορεί να θεωρηθεί επιστήμη στο μέτρο που αναζητεί και αυτή τους νόμους της πραγματικότητας – συνήθως γενικούς νόμους. Επιπλέον, χρησιμοποιεί κάποιες από τις επιστημονικές μεθόδους (παρατήρηση και λογική ανάλυση), διαθέτει ένα συγκροτημένο σύστημα γνώσεων (που χαρακτηρίζονται, όμως, συχνά από ανακρίβειες, ασάφειες και ανακολουθίες) και μπορεί, μέχρις ενός βαθμού, να υποστεί τη δοκιμασία της επαλήθευσης. Πάντως, παρά τις διαφορές τους, τα δυο συστήματα βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση μεταξύ τους. Φιλοσοφία εντελώς αποκομμένη από την επιστήμη θα ήταν λόγος κενός. Aυτό, τουλάχιστον, επιβεβαιώνεται από την όλη πορεία της ανθρώπινης σκέψης.
H παραπάνω σύντομη αναφορά στη σχέση ανάμεσα στη φιλοσοφία και την επιστήμη έγινε για να υπογραμμίσω ότι το ανά χείρας βιβλίο δεν διεκδικεί κανέναν τίτλο επιστημοσύνης. Οι ιδέες που διατυπώνονται σε αυτό δεν είναι τίποτε άλλο παρά μη αποδείξιμες υποθέσεις– κάτι αναμενόμενο άλλωστε για θέματα που δεν εμπίπτουν στον αυστηρό χώρο της φυσικής, όπως είναι αυτά με τα οποία θα ασχοληθούμε. Από αυτή την άποψη, επομένως, θα έλεγα πως η μελέτη μου είναι μάλλον φιλοσοφικού προσανατολισμού.
Οι υποθέσεις μου, ωστόσο, στηρίζονται σε κάποιο επιστημονικό υπόβαθρο. Θα πρέπει να τονίσω ότι οι πανεπιστημιακές σπουδές μου –νομικά– δεν είχαν καμιά σχέση με τα θέματα που καλύπτουν το μεγαλύτερο τμήμα αυτού του βιβλίου (φυσική, αστροφυσική, κοσμολογία, βιολογία). Απλώς, οι προβληματισμοί μου σχετικά με τον Θεό, το σύμπαν και τη θέση του ανθρώπου σε αυτό, οι οποίοι είχαν αρχίσει να εμφανίζονται ήδη από τα εφηβικά μου χρόνια, με ώθησαν, σε κάποια φάση της ζωής μου, να καταπιαστώ σοβαρά με τη μελέτη θεμάτων τέτοιας φύσης. Έτσι, τολμώ να πω ότι κατόρθωσα να αποκτήσω μια επαρκή θεωρητική κατάρτιση, που αποδείχτηκε πολύ ωφέλιμη κατά τη συγγραφή του παρόντος βιβλίου.
Ομολογώ, πάντως, ότι ήταν μεγάλο τόλμημα να ασχοληθώ με θέματα τόσο «προκλητικά» και «επικίνδυνα» όπως ο Θεός, η δημιουργία του σύμπαντος, τα παράλληλα σύμπαντα, τα μη χωροχρονικά πεδία μιας υπερβατικής πραγματικότητας, η σχέση του νου με την ύλη, η εξήγηση των παραφυσικών φαινομένων κ.τ.λ. Από την άλλη, όμως, πιστεύω ότι ακόμη και για τέτοια θέματα αξίζει τον κόπο να μπαίνει κανείς στη διαδικασία της διερεύνησής τους και, ακολούθως, της δημοσιοποίησης των απόψεών του, αρκεί βέβαια να αποφεύγει τους κατηγορηματικούς τόνους υπεράσπισης ακλόνητων δήθεν αληθειών.
Όταν γράφει κανείς ένα δοκίμιο, έχει πάντα να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της διατύπωσης των συλλογισμών του με τρόπο που να ανταποκρίνεται στοιχειωδώς στην ανάγκη εναρμόνισής της με την ουσία των πραγμάτων. Ο συγγραφέας βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα πλήθος πληροφοριών και εννοιών, τις οποίες πρέπει να αναλύσει είτε για να τις εκθέσει αυτούσιες, είτε για να βοηθηθεί να καταλήξει σε δικά του συμπεράσματα. Υπάρχουν ακόμη και οι πρωτότυπες ιδέες, που κι αυτές ασφαλώς δεν γεννιούνται μέσα στο απόλυτο κενό. Πίσω τους υπάρχει πάντα ένα υπόβαθρο γνώσεων. Το βασικό πρόβλημα είναι πώς θα συνδυάσει κανείς όλα τα πληροφοριακά στοιχεία που κατακλύζουν το μυαλό του έτσι ώστε να καταλήξει όσο γίνεται πιο κοντά στην αλήθεια.
Πιστεύω ότι, κυρίως σε θέματα όπως αυτά με τα οποία θα ασχοληθούμε, η προσέγγιση στην αντικειμενική αλήθεια –με λίγες μόνο εξαιρέσεις– είναι σαν να προσπαθούμε να φτάσουμε στην ταχύτητα του φωτός: όσο και να πλησιάζουμε, τόσο αυτή θα μας ξεφεύγει. Είναι γεγονός ότι στην προσπάθεια να χτίσουμε ένα οικοδόμημα νοημάτων, πάντα κάτι θα μένει απέξω. Όπως έλεγε και ο διάσημος Γάλλος φιλόσοφος Ζακ Ντεριντά, τα αποκλειόμενα νοήματα δεν εξαφανίζονται αλλά πάντα επιστρέφουν για να αποσταθεροποιήσουν το οποιοδήποτε οικοδόμημα, όσο γερό κι αν φαίνεται. Αυτή η «αποδόμηση» σημαίνει ότι η απόλυτη αλήθεια δεν μπορεί να γίνει γνωστή με βεβαιότητα. Είναι αναγκαίο να αναγνωρίζουμε τους αναπόφευκτους περιορισμούς και τις εγγενείς αντιφάσεις που υπάρχουν στα νοήματα και στις ιδέες. Για τον λόγο αυτόν, ακόμη και σε ζητήματα τρέχουσας και ήσσονος σημασίας, όπου συνήθως εύκολα αποδεχόμαστε τις αλήθειές τους, οφείλουμε, όποτε παρίσταται ανάγκη, να τηρούμε κάποιες επιφυλάξεις.
Οι θέσεις που υποστηρίζω στο παρόν βιβλίο προϋποθέτουν τη θεώρηση του θεολογικού ζητήματος από μια «αιρετική» σκοπιά. Δύο είναι οι βασικοί άξονες αυτής της θεώρησης: η ανάγκη ανάδειξης των εσωτερικών (ή μυστικιστικών) στοιχείων της κάθε θρησκείας και η ανυπαρξία του ανθρωπομορφικού (προσωπικού) Θεού των μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών. Κατά τη γνώμη μου, τα επιφανειακά και τα ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά των θρησκειών οφείλονται κυρίως στις προσπάθειες των δημιουργών και των λειτουργών τους να τις κάνουν πιο προσιτές στις μάζες, παραβλέποντας τα μυστικιστικά στοιχεία τους. Στοιχεία όπου κυριαρχεί η αντίληψη πως ο άνθρωπος συνδέεται άμεσα (ή και ταυτίζεται) με τη δύναμη που υποτίθεται ότι κρύβεται πίσω από τη φανερή τάξη πραγμάτων.
Αφού αναλύσουμε, λοιπόν, τις διάφορες πτυχές του θεολογικού ζητήματος, κυρίως υπό το πρίσμα της παραπάνω θεώρησης, θα επιχειρήσουμε μια περιπλάνηση, αφενός, στον μυστηριώδη μικρόκοσμο της κβαντικής φυσικής και, αφετέρου, στη μεγάλη κοσμική δομή, το σύμπαν (όπου θα εξεταστούν η θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης, διάφορες θεωρίες σχετικά με το τι μπορεί να την προκάλεσε και η πιθανότητα να υπάρχουν και άλλα σύμπαντα εκτός από το δικό μας). Ας σημειώσω εδώ ότι θεώρησα χρήσιμο να αναφερθώ σε αυτά τα επιστημονικά θέματα για δύο λόγους: ο πρώτος –και ο κυριότερος– είναι το γεγονός πως η ανάπτυξη της κεντρικής ιδέας αυτού του βιβλίου περί της εξελικτικής πορείας της νόησης δεν μπορεί να αγνοεί τις πολύ μικρές και τις πολύ μεγάλες δομές, και ο δεύτερος, η ανάγκη πληροφόρησης των αναγνωστών για θέματα τέτοιας φύσης, με τα οποία ενδεχομένως δεν είναι εξοικειωμένοι. Η πληροφόρηση αυτή –προερχόμενη, μάλιστα, από έναν μη ειδικό– παρουσιάζεται, φυσικά, αρκετά εκλαϊκευμένη.
Στην ίδια ενότητα, εξάλλου, διερευνώντας τι πιθανώς υπήρχε πριν από την απαρχή των πάντων, θα αναφερθούμε στην υπόθεση σχετικά με την ύπαρξη ενός ενοποιημένου πεδίου υλο-νοητικής ενέργειας, από το οποίο προήλθε το σύμπαν.
Ακολούθως, θα προχωρήσουμε στην εξέταση των φυσικών νόμων, από τους οποίους προέρχεται η θαυμαστή οργάνωση που παρατηρούμε στο σύμπαν και τη φύση, καθώς και των εξελικτικών διαδικασιών από το πιο απλό στο πιο πολύπλοκο. Στη συνέχεια, θα ερευνήσουμε τις πιθανότητες για ύπαρξη εξωγήινης ζωής, αφού η ηγεμονική θέση του ανθρώπινου πνεύματος στο σύμπαν τελεί πάντα υπό την αίρεση της μη ύπαρξης κάποιας ανώτερης εξωγήινης διάνοιας.
Στα κατοπινά κεφάλαια θα ασχοληθούμε με τη σχέση ανάμεσα στο νου και την ύλη, τη συμπαντική ενότητα (που θα εξεταστεί από τη σκοπιά τόσο του μυστικισμού όσο και της σύγχρονης φυσικής), την ύπαρξη μιας υπερβατικής τάξης πραγμάτων που διαπλέκεται με τη φυσική πραγματικότητα, τα παραφυσικά φαινόμενα και τη νοητική εξέλιξη (και, συγκεκριμένα, τα διάφορα στάδια από τα οποία πέρασε η νόηση από ένα βαθύτατο επίπεδο μέχρι την ανθρώπινη συνείδηση).
Και θα κλείσουμε με την εξέταση της πιθανής εξέλιξης της ανθρωπότητας σε ένα πολύ μακρινό μέλλον, που θα αγγίξει και το ίδιο το τέλος του δικού μας σύμπαντος, σε μια προσπάθεια να δώσουμε μια απάντηση στο κεφαλαιώδους σημασίας ερώτημα αν το έσχατο στάδιο της εξέλιξης θα είναι η δημιουργία μιας παντοδύναμης συμπαντικής διάνοιας – με άλλα λόγια, αν ο άνθρωπος θα κατορθώσει κάποτε να γίνει «Θεός».