Ένα θαυμάσιο βιβλίο τέχνης, που διαβάζεται σαν παραμύθι, αλλά και σαν εικαστικό θρίλερ: είναι τελικά ο ένας εκ των δύο καλύτερος από τον άλλον; Υπάρχει τρίτος, ισάξιος;
Ο Ματίς και ο Πικάσο αναγνωρίστηκαν ευρύτατα στη διάρκεια της ζωής τους. Αποτέλεσαν πολιτιστικά είδωλα, και ξεχώρισαν όχι μόνο για τη διαφορετική τους τέχνη, αλλά και για τον διαφορετικό τρόπο ζωής τους.
Ο Ματίς, γνωστός για την έντονη ανάγκη του για μοναξιά, για την ευπρέπεια και τη διακριτικότητά του, δημιούργησε μια τέχνη που υπερέβαινε την καθημερινότητα και μετέφερε έναν αισθησιασμό που κατοικούσε σε ένα φανταστικό και αιθέριο βασίλειο.
Αντιθέτως, ο Πικάσο έγινε παράδειγμα έντονου ερωτισμού, θεατρικότητας της τέχνης ως ενός μέσου αυτοβιογραφικής εξομολόγησης που συχνά ήταν φορτισμένη με βία και εκρηκτικό συναισθηματισμό.
Στο βιβλίο «Ματίς – Πικάσο», ο Τζακ Φλαμ ερευνά τις συναρπαστικές, ανταγωνιστικές, παράλληλες ζωές των δύο αυτών καλλιτεχνών, και τη διαφορετική στάση τους απέναντι στη σημασία του καλλιτεχνικού μεγαλείου, απέναντι στις γυναίκες που αγάπησαν και, τελικά, απέναντι στο θάνατο. Ο Τζακ Φλαμ εξετάζει τις περίπλοκες σχέσεις και την τέχνη των δύο γιγάντων του μοντερνισμού του 20ού αιώνα, μέσα από έναν συνδυασμό σχολαστικής ιστορικής έρευνας και διορατικής ψυχολογικής ανάλυσης.
«Στο Ματίς – Πικάσο, ένα βιβλίο που μιλά για την τέχνη, ο Τζακ Φλαμ κατάφερε να πετύχει κάτι εξαιρετικά δύσκολο: να διηγηθεί μια συναρπαστική ιστορία χωρίς να θυσιάσει τη σοβαρότητα της τέχνης, και να εξηγήσει στον αναγνώστη καθαρά και με ακρίβεια τον απόλυτο ορισμό της τέχνης, χωρίς να χάσει την αφηγηματική ροή.
Η ιστορία ελιναι καταπληκτική – η ανταγωνιστικότητα δύο «ορκισμένων εχθρών», όπως εκείνη των Μπητλς εναντίον των Ρόλινγκ Στόουνς, μόνο που σε αυτή την περίπτωση ο καλλιτεχνικός πήχης είναι στημένος πολύ πιο ψηλά, με την ίδια όμως δόση σεξ».
Αν ο Ματίς και ο Πικάσο είναι οι δύο μεγαλύτεροι ζωγράφοι του 20ού αιώνα (και η διαφορετικότητά τους απαγορεύει την ιεράρχησή τους), άραγε μπορεί και κάποιος άλλος να μετρηθεί μαζί τους; Με αυτό το ερώτημα κλείνει ο Τζακ Φλαμ, γνωστός ιστορικός της τέχνης και τεχνοκριτικός, την αφήγηση της κοινής καλλιτεχνικής τους πορείας. Εκλαϊκευτικό και εξαιρετικά καλογραμμένο, το κείμενό του δεν παρακολουθεί τόσο την πολυτάραχη ζωή τους, όσο τη μεταξύ τους σχέση, που επηρέαζε όχι μόνο την τεχνοτροπία τους, αλλά και τον ίδιο τον τρόπο με τον οποίο όριζαν τη ζωγραφική. Επιπλέον, αναπαριστά τους δύο άντρες κυβιστικά: στραμμένος ο καθένας την ίδια στιγμή τόσο προς το καβαλέτο του όσο και προς τον άλλον, αλληλοεπιτηρούνται, κλέβει και εξελίσσει ο ένας τις τεχνικές, τις εμπνεύσεις του άλλου, τον ξεπερνάει. Έπειτα, ο άλλος παίρνει το προβάδισμα, και το παιχνίδι αρχίζει από την αρχή.
«H κομψή αυτή αφήγηση της εχθρικής, καρποφόρας και τελικά, συναισθηματικής σχέσης ανάμεσα στη ζωή και την τέχνη του Ματίς και του Πικάσο, αποτελεί συναρπαστικό έργο άξιο μελέτης, και μάλιστα εξαιρετικά ευχάριστης».
Newsweek
Η προσωπικότητά τους απεικονίζεται με φωβιστικές πινελιές. Χαμηλών τόνων, διακριτικός, συντηρητικός και εσωστρεφής ο Ματίς, θα αναγνωρίσει αμέσως την ιδιοφυΐα του Πικάσο, θα ζηλεύει και θα παραδέχεται την ήττα του σαν κύριος, θα υποστηρίζει μονίμως τον ανταγωνιστή του, τον «επιληπτικό» της «τέταρτης διάστασης».
«Ο Πικάσο είναι αυτός που δέχεται τις περισσότερες προσβολές, όχι εγώ… Είναι ευγενικοί μαζί μου… Προφανώς, δίπλα του, δείχνω πάντα σαν ένα μικρό κορίτσι», έλεγε ο Ματίς, στη δεύτερη κοινή τους έκθεση, το 1945, εκφράζοντας τη θλίψη του που το κοινό και η κριτική τον θεωρούσαν «διακοσμητικό» και «επιφανειακό» – σε αντίθεση με τον ανατρεπτικό Πικάσο. Παρορμητικός και επιθετικός ο Πικάσο, πληθωρικός και φοβερά ανταγωνιστικός, θα βάλει την παρέα του να γεμίσει το Παρίσι με γκράφιτι: «Ο Ματίς προκαλεί παράνοια!
Ο Ματίς είναι πιο επικίνδυνος από τον πόλεμο! Ο Ματίς είναι πιο επικίνδυνος από το αψέντι!». Και όταν ο Ματίς θα πεθάνει, το 1954, θα απαντήσει, διά στόματος ενός υπηρέτη του, στην οικογένεια του εκλιπόντος που του τηλεφωνούσε επιμόνως για να τον ενημερώσει: «Ο κύριος Πικάσο δεν έχει τίποτα να πει, αφού ο Ματίς είναι νεκρός». Αμέσως μετά, θα αρχίσει να ζωγραφίζει ένα έργο – φόρο τιμής στο φίλο του.
Oμοιότητες και διαφορές
Η προσωπικότητα ενδιαφέρει όμως μόνο συσχετισμένη με τη ζωγραφική τους. Ο Φλαμ σχολιάζει τις διαφορές τους: αφηγηματικός ο ένας, κολορίστας ο άλλος· ο Πικάσο δομεί το χώρο με βάση έναν κεντρικό άξονα και καταργεί τη γραμμική προοπτική, ο Ματίς εστιάζει σε πολλαπλά κέντρα και ανοίγει, αποϋλοποιεί τον χώρο. Προικισμένος με φιλολογική φαντασία, ο Πικάσο ζωγραφίζει νύχτα τις μονοεστιακές του συνθέσεις.
Εμπνεόμενος από τον κόσμο γύρω του, ο Ματίς αποϋλοποιεί το χώρο στο φως της μέρας. Ρευστός και υπερβατικός ο πρεσβύτερος, στοχαστικός και γήινος ο νεότερος. Ο Πικάσο είχε πρωτοποριακές συλλήψεις, ήταν ο άνθρωπος του επόμενου αιώνα. Ο Ματίς εξερεύνησε εκείνες τις πτυχές της ανθρώπινης ευαισθησίας, που μόνο η ζωγραφική μπορεί να συλλάβει, και ήταν ο ζωγράφος του επόμενου αιώνα.
Υπογραμμίζει τις ομοιότητές τους: τις κοινές θεματικές, γυναίκες, ζωγράφος-μοντέλο· την άρνηση της απόλυτης αφαίρεσης, καθώς και οι δύο υποστηρίζουν με πάθος τη διαφορά της πραγματικότητας από τη ζωγραφισμένη εκδοχή της, αλλά και την αναγκαιότητα της αναφοράς στα πράγματα· τις κοινές τους επιδράσεις. Κυρίως όμως παρουσιάζει τη διαδικασία ποικιλότροπης ανταλλαγής, δανεισμού, μίμησης, συναγωνισμού, μέσα από την οποία προκύπτουν πολλές από αυτές τις ομοιότητες – και η οποία δεν αφορά μόνο τους κυβιστικούς πειραματισμούς του Ματίς μετά το 1914, ή τις χρωματικές, λυρικές συνθέσεις του Πικάσο στη δεκαετία του ’30, αλλά ερμηνεύει τις εκάστοτε επιλογές του ενός, υπό το φως των επιλογών του άλλου. Στο πορτρέτο της Γερτρούδης Στάιν, ο Πικάσο είχε να αναμετρηθεί με τη «Γυναίκα με το καπέλο» του Ματίς, το μανιφέστο του μοντερνισμού στις αρχές του αιώνα. Η «Χαρά της ζωής» στο Σαλόνι των Ανεξαρτήτων του δίνει τη χαριστική βολή: σβήνει το πρόσωπο της Στάιν, και το ξαναφτιάχνει με πείσμα από την αρχή. Το «Μπλε γυμνό» του Ματίς, που εξερευνά ήδη τη διάσπαση της φόρμας και την αναγωγή των πραγμάτων στις αφηρημένες ιδέες τους, δείχνει στον Πικάσο ότι η αφρικανική τέχνη και ο αρχαϊσμός της μπορούν να συνδυαστούν με τις καινοτομίες του Σεζάν. Ο Πικάσο συνθέτει τις «Δεσποινίδες της Αβινιόν». Και ο Ματίς απαντά με τις «Λουόμενες με χελώνα». Τέχνης αγώνας γόνιμος.
Ο Πικάσο υπήρξε ένας πραγματικός σταρ σε όλη τη διάρκεια του βίου του, και στα γηρατειά του ακόμα περισσότερο. Ο Ματίς ήταν αφιερωμένος στη ζωγραφική και επισκιάστηκε συχνά από τον τρελό «Ισπανό».
Μετά το θάνατο του Πικάσο, η επιρροή του άρχισε να φθίνει και να αναδεικνύεται όλο και περισσότερο η συγκλονιστική συνεισφορά του Ματίς στη σύγχρονη τέχνη – όπως την είχε ποιητικά αποτυπώσει ο Λουί Αραγκόν στο αριστουργηματικό «Ανρί Ματίς, μυθιστόρημα». Ο Φλαμ είναι ακριβοδίκαιος. Και το βιβλίο του ένα θαυμάσιο βιβλίο τέχνης, που διαβάζεται σαν παραμύθι, αλλά και σαν εικαστικό θρίλερ: είναι τελικά ο ένας εκ των δύο καλύτερος από τον άλλον; Υπάρχει τρίτος, ισάξιος; Και αν όχι, η ζωγραφική τους επηρεάζει το εικαστικό τοπίο του 21ου με τον τρόπο που ο Σεζάν σχεδίασε αυτό του 20ού;
Καθημερινή 25-12-2004
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος
1. Πριν από τον Ματίς και τον Πικάσο
2. Δύο Συναντήσεις
3. Νέο πεδίο
4. Νύχτα και Μέρα
5. Επαναπροσδιορίζοντας την Πραγματικότητα
6. Σταυροδρόμια
7. Όνειρα Πόθου
8. Η Γλώσσα της Αγάπης
9. Νύξεις Θνησιμότητας
10. Μετά τον Ματίς και τον Πικάσο
Σημειώσεις
Κατάλογος Φωτογραφιών
Ευχαριστίες
Ευρετήριο