Μια αιρετική άποψη για το Χάος στην καθημερινή μας ζωή

Το βασικό χαρακτηριστικό κάθε είδους ζωής είναι η αβεβαιότητα. Στο βιβλίο αυτό, οι John Briggs και F. David Peat δίνουν επτά μαθήματα για το πώς μπορούμε να επωφεληθούμε από την αβεβαιότητα και το Xάος που διέπουν την καθημερινή μας ζωή.

Παρότι οι άνθρωποι ήταν ανέκαθεν αναγκασμένοι να συμβιώνουν με το Χάος, η επιστήμη μόλις πρόσφατα το αναγνώρισε ως μία από τις θεμελιώδεις δυνάμεις του Σύμπαντος.
Η θεωρία του Xάους αφού χρησιμοποιήθηκε για την κατανόηση των φαινομένων που προκαλούν τις καταιγίδες, τους τυφώνες και τους χειμάρρους, σήμερα βρίσκει εφαρμογή στα πάντα – την ιατρική, τους πολέμους, τη δυναμική της κοινωνίας και τις θεωρίες για το πώς δημιουργούνται και πώς αλλάζουν οι οργανισμοί. Το Χάος εξελίχθηκε από επιστημονική θεωρία σε πολιτισμική μεταφορά.
Η σύγχρονη κοινωνία διακατέχεται από τη μανία της για απόλυτο έλεγχο και πλήρη κατανόηση του κόσμου. Όμως τα χαοτικά,       μη-γραμμικά δυναμικά συστήματα –όπως η φύση, η κοινωνία ή η προσωπική μας ζωή– βρίσκονται πέρα από κάθε πρόβλεψη, καθοδήγηση και έλεγχο. Το Χάος προτείνει, αντί να αντιδρούμε στην αβεβαιότητα της ζωής, να εκμεταλλευθούμε τις δυνατότητες που αυτή προσφέρει.

Σ’ αυτό το συναρπαστικό βιβλίο οι βασικές αρχές της θεωρίας του Χάους παρουσιάζονται με αριστουργηματικό τρόπο στο σύνολό τους, φωτίζοντας ένα ευρύ φάσμα της φύσης και της βαθιάς δημιουργικότητας. Το Χάος αναδύεται όχι ως αρνητική δύναμη, αλλά ως αέναη και εύληπτη δημιουργική διαδικασία, που συνδέει όλες τις φάσεις της ζωής.

«Οι Briggs και Peat έκαναν μια υπέροχη και πολύ ενδιαφέρουσα εργασία, εξερευνώντας την έκταση της μεταφορικής έννοιας του Χάους. Το βιβλίο αυτό θα μας βοηθήσει να απελευθερωθούμε από την αφύσικη συμπεριφορά στην οποία μάς έχει εξωθήσει η μοντέρνα και μεταμοντέρνα κοινωνία».
-Frederic David Abraham, (Chaos Theory in Psychology)

«Κάνει το Χάος όχι μόνο κατανοητό, αλλά και χρήσιμο. Αυτά τα επτά κεφάλαια αξίζει τον κόπο να τα βάλουμε στο μυαλό μας – αλλά και στην καρδιά μας».
-Ervin Laszlo, (The Whispering Pond)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πριν από τις λέξεις:
Η μεταφορική έννοια της Θεωρίας του Χάους

Μάθημα 1: Πώς να είστε δημιουργικοί
Μάθημα 2: Χρησιμοποιώντας τη δύναμη της πεταλούδας
Μάθημα 3: Ακολουθώντας το ρεύμα
Μάθημα 4: Εξερευνώντας αυτό που βρίσκεται ενδιάμεσα
Μάθημα 5: Παρατηρώντας την τέχνη του κόσμου
Μάθημα 6: Ζώντας μέσα στο χρόνο
Μάθημα 7: Επανασυνδέοντας το όλον

Μετά τις λέξεις:
Μάθημα 7,1325…

Σημειώσεις
Ευρετήριο όρων

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

Το δημιουργικό χάος ορίζει τον καθένα από εμάς

Οι Ρομαντικοί παρουσίασαν τον Δημιουργό ως μεγαλοφυΐα και ήρωα. Το πρώτο μάθημα περί χάους, όμως, εξηγεί ότι η δημιουργικότητα ενυπάρχει σε οποιονδήποτε. Μπορούμε όλοι να καταφέρουμε να αφήσουμε για λίγο το εγώ μας να πεθάνει και να αγγίξουμε το χαοτικό έδαφος από το οποίο αναβλύζουν διαρκώς μορφές και τάξεις. Η δημιουργικότητα δεν περιορίζεται μόνο σε όσα συμβαίνουν στους παραδοσιακά αναγνωρισμένους δημιουργικούς τομείς. Είναι, επίσης ό,τι συμβαίνει στις μικρές και μεγάλες στιγμές μας της εσωτερικής συναίσθησης και του μετασχηματισμού, τις στιγμές κατά τις οποίες ερχόμαστε σε επαφή με την αυθεντική ατομική και άρα την παγκόσμια εμπειρία της αλήθειας. Ο Βρετανός ψυχολόγος Ν. Κ. Χάμφρεϊ ισχυρίζεται ότι η μεγαλύτερη χρήση της ανθρώπινης δημιουργικής διανόησης δεν γίνεται στην τέχνη ή την επιστήμη, αλλά στις καθημερινές αυθόρμητες πράξεις, με τις οποίες διατηρούμε την κοινωνία μας σε συνοχή.
Παρ’ όλα αυτά, πολλοί από μας δεν αισθανόμαστε δημιουργικοί και εμποδίζουμε διαρκώς τη λειτουργία της δημιουργικότητας σε μεγάλο μέρος της ζωής μας. Η δημιουργικότητα χάνεται εξαιτίας της προσκόλλησής μας στον έλεγχο και την εξουσία· από το φόβο μας μήπως κάνουμε λάθη· από τη σφιχτή μέγκενη του εγώ μας· την τυφλή μας αφοσίωση στη διατήρηση της καλοπέρασής μας· τη διαρκή μας αναζήτηση για μια πρόσκαιρη και ασήμαντη απόλαυση· τον περιορισμό της ζωής μας μέσα στα ασφυκτικά όρια των πεποιθήσεων του κοινωνικού περίγυρου· την προσκόλλησή μας στην υποτιθέμενη ασφάλεια των κλειστών δομών· και τη βαθιά ριζωμένη πίστη μας ότι ο άνθρωπος υπάρχει σε μια μόνιμη αντίθεση με τους άλλους και τον κόσμο που βρίσκεται «έξω» από τον εαυτό του.
Η Θεωρία του Χάους μάς διδάσκει ότι όταν αλλάζει η ψυχολογική μας προοπτική –μέσα από στιγμές ενίσχυσης και διακλάδωσης–, οι βαθμοί ελευθερίας μας μεγαλώνουν και βιώνουμε την αλήθεια και την ύπαρξη. Τότε είμαστε δημιουργικοί. Και εκεί βρίσκεται ο αληθινός μας εαυτός.
Ο «εαυτός», τον οποίο η μεταμοντέρνα κοινωνία μας έχει τοποθετήσει στο κέντρο της πραγματικότητας, είναι ένα βασικό στοιχείο της κοινωνικής δομής –μια συλλογή από κατηγορίες, ονόματα, περιγραφές, μάσκες, γεγονότα και εμπειρίες, ένα σύμπλεγμα που δημιουργείται από μια διαρκώς μεταβαλλόμενη αλληλουχία αφαιρέσεων. Με τη είσοδο αυτών των αφαιρέσεων στο χάος, αγγίζουμε το μαγικό χώρο όπου ο εαυτός είναι επίσης ο «μη-εαυτός» ή, αν θέλετε, ο μεγαλύτερος χαοτικός εαυτός του κόσμου.
Ο ψυχίατρος Ντέιβιντ Σάινμπεργκ λέει ότι οι φρενοβλάβειες, οι οποίες μοιάζουν να είναι χαοτικές, στην ουσία είναι το ακριβώς αντίθετο. Οι πνευματικές ασθένειες προκαλούνται όταν οι εικόνες του εαυτού γίνονται άκαμπτες και κλειστές, εμποδίζοντας έτσι μια ανοιχτή, δημιουργική ανταπόκριση στον κόσμο.
Όταν το νερό διασχίζει το τοπίο και αυτο-οργανώνει την ελικοειδή τροχιά ενός ποταμού, χρησιμοποιεί τα υλικά που του προσφέρουν τα βράχια, τα δέντρα και το έδαφος για να χαράξει την πορεία του. Το κλειδί για τη δημιουργική δραστηριότητα βρίσκεται στην αυτο-οργάνωση των υλικών που έχουμε στη διάθεσή μας. Για τα ανθρώπινα όντα, αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει στην κυριολεξία να δημιουργήσουμε με τη ζωή μας. Όπως το νερό, έτσι κι εμείς μπορούμε πάντα να βρούμε έναν τρόπο να γίνουμε δημιουργικοί με ό,τι έχουμε στη διάθεσή μας.
Ο Κρισναμούρτι λέει ότι εκτιμάμε βαθιά τη δημιουργικότητα της ζωής «μόνο όταν υπάρχει μια τρομερή αβεβαιότητα». Δεν θεωρεί, όμως, ότι αυτή η αβεβαιότητα υπάρχει μόνο στις μεγάλες στιγμές της ζωής και του θανάτου, αλλά, ακόμη περισσότερο, κι αυτό είναι το πιο σημαντικό, σε κάθε στιγμή. Κάθε στιγμή έχουμε την ευκαιρία να πεθάνουμε ψυχολογικά, με το να απελευθερωθούμε από τις προκαταλήψεις, τις μηχανικές συνήθειες, την απομόνωση, το πολύτιμο εγώ μας, τις εικόνες από τον εαυτό και τον κόσμο και τις απόψεις μας για το παρελθόν και το μέλλον. Με τον τρόπο αυτό θέτουμε σε κίνηση τη δυνατότητα για μια δημιουργική αντίληψη, που αυτο-οργανώνεται και μας φέρνει σε επαφή με τη μαγεία που μας δίνει καινούργια ανάσα.
Η δημιουργικότητα πολλές φορές καταλήγει σε κάτι καινούργιο, μοναδικό, που προκαλεί την έκπληξη, δεν είναι όμως αυτός αναγκαστικά ο στόχος της. Οι άνθρωποι συνήθως απασχολούνται σε δημιουργικές δραστηριότητες επειδή μόνο σε αυτές μπορούν να έρθουν σε επαφή με την αυθεντική αλήθεια της στιγμής, κατά την οποία η ατομικότητά τους συγκλίνει σε κάτι μεγαλύτερο. Στην πραγματικότητα, η δημιουργικότητα πολλές φορές περιλαμβάνει την είσοδο στο χάος προκειμένου να ανακαλύψουμε από την αρχή κάτι παλιό ή να διαπιστώσουμε τη φρεσκάδα της καθημερινότητας. Μια αίσθηση φρεσκάδας φαίνεται να είναι το μόνιμο χαρακτηριστικό της δημιουργικότητας, καθώς, όταν μπαίνουμε στην πραγματική «τυρβώδη ροή» της ζωής, αντιλαμβανόμαστε ότι στην ουσία όλα είναι πάντα νέα. Συχνά, απλώς δεν καταφέρνουμε να αντιληφθούμε αυτό το γεγονός. Όταν, όμως, είμαστε δημιουργικοί, το αντιλαμβανόμαστε.
Η ιδέα για το μάθημα του χάους που αφορά τη δημιουργικότητα μάς προσφέρθηκε από την παρακάτω ιστορία: Για χρόνια ολόκληρα, ένας φούρναρης καθημερινά σηκωνόταν νωρίς το πρωί για να πάει στο φούρνο του να φτιάξει ψωμί. Μια μέρα, ένας πελάτης παρατήρησε ότι τα καρβέλια όλα αυτά τα χρόνια είχαν σχεδόν πάντα το ίδιο σχήμα και βάρος, ωστόσο η γεύση του ψωμιού, κατά περίεργο τρόπο, ήταν κάθε μέρα διαφορετική. Ο φούρναρης του είπε: «Μπορεί το ψωμί να μοιάζει το ίδιο, αλλά κάθε καρβέλι που φτιάχνω είναι κάτι νέο, γιατί εκεί εκφράζω τη δημιουργικότητά μου».
Κάθε μέρα έχουμε κι εμείς τη δυνατότητα να είμαστε ανοιχτοί στη δημιουργικότητα του χάους, ανοιχτοί στον κόσμο γύρω μας, ανοιχτοί στην πιθανότητα να κάνουμε τη ζωή μας καινούργια, όπως το ψωμί αυτού του φούρναρη…

…Οι δημιουργικοί άνθρωποι –και είμαστε όλοι δημιουργικοί– χρειάζονται πολύ χρόνο (όπως τον μετρούν τα ρολόγια), απλώς, «χωρίς να κάνουν τίποτε». Στους άλλους δίνουν την εντύπωση ότι ονειροπολούν ή χαζεύουν. Μέσα τους, όμως, είναι συνδεδεμένοι με το χρόνο της δουλειάς, με τους σύνθετους ρυθμούς και τις φράκταλ δομές της. Η ηθοποιός Γκλέντα Τζάκσον παρομοίασε το χρόνο που χρειάζεται ένας ρόλος στις πρόβες για να πάρει σάρκα και οστά, με το χρόνο που χρειάζεται το ψωμί για να ψηθεί στο φούρνο. Η παρατήρησή της φέρνει στο νου την ιδέα της ύλης που σφραγίζεται στο δοχείο του αλχημιστή και μπαίνει στο καυτό εσωτερικό σκοτάδι του φούρνου. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό στοιχείο της αλχημείας, το οποίο πολλοί ψυχολόγοι θεωρούν ως μεταφορική έννοια της ανθρώπινης εσωτερικής ανάπτυξης, είναι ο αναγκαίος χρόνος που απαιτείται για καθένα από τα διάφορα στάδιά της. Το Έργο, όπως αποκαλείται η αλχημιστική διαδικασία, δεν μπορεί να βιαστεί, ούτε όμως και να καθυστερήσει. Ακριβώς όπως συμβαίνει και με τα βιώματα της ζωής μας, το κάθε στάδιο απαιτεί το δικό του χρόνο.
Η δημιουργικότητα, επομένως, μπορεί να χρειαστεί μεγάλα διαστήματα υποτιθέμενης απραξίας. Μπορεί όμως και να κινηθεί με τρομακτική ταχύτητα, οπότε και ολοκληρώνεται ένα πολύ μεγάλο έργο. Ο ψυχολόγος Χάουαρντ Γκράμπερ ισχυρίζεται ότι οι δημιουργικοί άνθρωποι συχνά αναλαμβάνουν ένα «δίκτυο επιχειρήσεων», κάνουν δηλαδή ταυτοχρόνως πάρα πολλά πράγματα, τα οποία, μολονότι μπορεί να είναι διαφορετικά, καταλήγουν να τροφοδοτούν το ένα το άλλο. Ο Δαρβίνος κρατούσε σημειώσεις για μια μεγάλη γκάμα θεμάτων, όπως για παράδειγμα τη ζωολογία και τη γεωλογία. Το κάθε αντικείμενο που εξέταζε είχε ξεχωριστή ύπαρξη γι’ αυτόν, αλλά όλα αλληλοτροφοδοτούνταν και του έδωσαν τη δυνατότητα να λύσει το πρόβλημα της εξέλιξης. Μια δημιουργική ζωή απαιτεί την προσοχή μας στα πράγματα, έτσι ώστε να επιτρέπεται στο καθένα να αναπτύσσεται με το δικό του τρόπο, ξέχωρα από τις υπόλοιπες δημιουργικές «επιχειρήσεις» που συμβαίνουν σε αυτή τη ζωή.
Δεν είναι αλήθεια, λοιπόν, ότι οι δημιουργικοί άνθρωποι εργάζονται σκληρότερα ή γρηγορότερα από τους υπόλοιπους. Σωστότερο θα ήταν αν λέγαμε ότι οι πολλές δουλειές τους γίνονται ταυτοχρόνως, η καθεμία στο δικό της χρόνο, και οι χρόνοι αυτοί ενώνονται, παίρνοντας ενέργεια ο ένας από τον άλλο. Αν μπορούσαμε να προσθέσουμε το σύνολο του χρόνου μιας δημιουργικής μέρας σε ένα γραμμικό ωρολόγιο πρόγραμμα, η μέρα θα ξεπερνούσε ίσως κατά πολύ τις είκοσι τέσσερις ώρες. Οι δημιουργοί, όμως, συμμαχούν με τις φράκταλ διαστάσεις του χρόνου και ο χρόνος, με τη σειρά του, τους δίνει το χρόνο που χρειάζονται.

Αυτός ο ίδιος πλούσιος και εκτατός χρόνος βρίσκεται και στη δική μας διάθεση, αλλά η βιομηχανική μας κοινωνία έχει δημιουργήσει τέτοιες συνθήκες, που δεν μας αφήνουν να βιώσουμε το χρόνο με τον τρόπο αυτό. Αν κάνουμε την προσπάθεια να ασχοληθούμε παράλληλα με διάφορα πράγματα, θα μας κατηγορήσουν για ερασιτέχνες, σκόρπιους, ανίκανους να συγκεντρωθούμε σε ένα αντικείμενο, και ακόμη ότι πεταγόμαστε από το ένα θέμα στο άλλο.
Από την άλλη, όμως, αν μένουμε στο γραφείο μας διαλογιζόμενοι, θα κατηγορηθούμε ότι σπαταλάμε άδικα το χρόνο μας και θα μας πουν ότι καλά θα κάναμε να βρίσκαμε κάτι να ασχοληθούμε και γρήγορα μάλιστα. Ο Μπιλ, ένας φυσικός που εργαζόταν για ένα μεγάλο οργανισμό, μετέφερε κάποια φορά στο γραφείο του μια μεγάλη αναπαυτική πολυθρόνα. Όταν ρωτήθηκε ποιος ήταν ο σκοπός της, απάντησε ότι του άρεσε να ονειροπολεί και κάποιες φορές να παίρνει έναν υπνάκο το απόγευμα. Ο διευθυντής έγινε έξω φρενών: «Δεν πληρώνεσαι για να κοιμάσαι· υποτίθεται ότι πρέπει να εργάζεσαι τις ώρες που βρίσκεσαι εδώ». Η παρατήρηση του Μπιλ ότι έκανε περισσότερη δουλειά από τους συναδέλφους του και ότι χρειαζόταν να ονειροπολεί κάποιες στιγμές προκειμένου να σχηματοποιήσει τις ιδέες του, δεν έφερε κανένα αποτέλεσμα. Για τον Μπιλ, το να ονειρεύεται σήμαινε να μπαίνει στην πληρότητα του χρόνου· ο γραφειοκράτης αυτό το θεωρούσε σπατάλη του χρόνου για τον οποίο ο Μπιλ πληρωνόταν από τον οργανισμό.
Έτσι, πολλοί από μας αναγκαζόμαστε να κάνουμε μόνο ένα πράγμα και επιστρέφουμε στο σπίτι από τη δουλειά μας εξουθενωμένοι. Αν θέλουμε να ζωγραφίσουμε ή να γράψουμε τα απομνημονεύματά μας, θα πρέπει να περιμένουμε το Σαββατοκύριακο ή τη σύνταξή μας, οπότε και ελπίζουμε να έχουμε περισσότερο χρόνο. Η αλήθεια, όμως, είναι ότι ο χρόνος που στην πραγματικότητα χρειαζόμαστε είναι ο φράκταλ χρόνος που διαθέτουμε αυτήν ακριβώς τη στιγμή…