Επιχείρηση Μεσημβρία

Μια ταινία περιπέτειας, στην καρδιά της Γαλλικής Επανάστασης, με πρωταγωνιστές δύο επιστήμονες εκείνης της εποχής. Ένα βραβευμένο σενάριο, γέννησε ένα υπέροχο ιστορικό-μαθηματικό μυθιστόρημα.
Το έργο Επιχείρηση Μεσημβρία, είναι μια μυθοπλασία αληθινή. Μυθοπλασία, επειδή γι’ αυτήν ευθύνεται η φαντασία του συγγραφέα. Αληθινή, γιατί βασίζεται στην επιστημονική και ιστορική αλήθεια.

«Πριν γίνει μυθιστόρημα, τιμήθηκε με το Βραβείο καλύτερου σεναρίου. Πώς και δεν έγινε ταινία;»
«Το σενάριο ήταν καλής ποιότητας, αλλά… μια ταινία περιπέτειας, αγωνίας, καταδίωξης, ατυχημάτων, με ίντριγκες, με χιόνι και παγετό, με σήματα που καίγονται, κεραυνούς που χτυπούν τα καμπαναριά…» «…Και να φανταστείτε ότι επρόκειτο για ένα επιστημολογικό γουέστερν, όπως το αποκάλεσαν ορισμένοι. Μια σοβαρή ταινία. Μια σοβαρή ταινία με πολλά εξωτερικά…»
«…Οι σφυγμοί μου ανέβηκαν. Μερικά λεπτά αργότερα ένα τηλεφώνημα μου ανακοίνωνε ότι στη συνάντηση είχαν αποφασίσει να δώσουν τη χαριστική βολή στο σχέδιο περί ταινίας. Όμως ήταν διατεθειμένοι, με διαβεβαίωσαν, να αγοράσουν το σενάριο για ένα αρκετά μεγάλο ποσό…»
«ΟΧΙ, ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΟΧΙ. ΑΣ ΜΗ ΓΙΝΕΙ ΤΑΙΝΙΑ ΠΟΤΕ! Νομίζετε πως τρεις ή τέσσερις μεγαλοκαρχαρίες των οπτικοακουστικών μέσων θα με εμπόδιζαν να σκηνοθετήσω αυτήν την ιστορία; Στις οθόνες είχαν την δύναμη να το κάνουν. Όμως… αν η ιστορία δεν γραφόταν σε φιλμ, θα γραφόταν πάνω σε χαρτί. Ίδρυσα μια ένωση, έψαξα επιδοτήσεις, τις βρήκα, με μια ολόκληρη ομάδα οργάνωσα την αποστολή. Είχα ξεκινήσει την Ε.Μ.: Επιχείρηση Μεσημβρία…»
«Όλοι οι άνθρωποι έχουν ένα μεσημβρινό κάτω απ’ τα πόδια τους.
Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι.
Όλοι οι μεσημβρινοί είναι ίσοι».

Επιχείρηση Μεσημβρία: Μια ταινία περιπέτειας, στην καρδιά της Γαλλικής Επανάστασης, με ήρωες δύο επιστήμονες εκείνης της εποχής. Ένα βραβευμένο σενάριο, γέννησε ένα υπέροχο ιστορικό μυθιστόρημα. Ιούνιος 1792. Δύο ταξιδιωτικές άμαξες ξεκινούν απ’ τον κήπο του Κεραμεικού στο Παρίσι, φορτωμένες με πολύτιμα όργανα μέτρησης, επιστολές με βασιλικές βούλες, νομίσματα και χάρτες. Η μια κατευθύνεται, βόρεια, προς τη Δουνκέρκη και η άλλη, νότια, προς τη Βαρκελώνη. Επιβάτες τους οι αστρονόμοι Πιερ Μεσέν και Ζαν-Μπατίστ Ντελάμπρ, με ρητή εντολή της Επαναστατικής Εθνοσυνέλευσης: να μετρήσουν ακριβώς το μήκος του μεσημβρινού που ενώνει αυτές τις δύο πόλεις. Η επιχείρηση Μεσημβρία γίνεται μια «πολεμική» αποστολή. Οι αστρονόμοι σκαρφαλώνουν σε καμπαναριά, πύργους, βουνά. Κρύβονται από τους Χωροφύλακες, τα μπλόκα, τους μαυριτανούς πειρατές. Οι άδειες ελεύθερης κυκλοφορίας τους προκαλούν υποψίες, τους νομίζουν κατάσκοπους, βασιλόφρονες εμιγκρέδες, τσαρλατάνους, μάγους. Ο Ντελάμπρ καθαιρείται από την Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας. Ο Μεσέν βρίσκεται φυλακισμένος στην Ισπανία, κι ύστερα εξορισμένος στην Ιταλία, με μια σκέψη να τον στοιχειώνει: μήπως έκανε λάθος στις μετρήσεις του στη Βαρκελώνη;

Ιούνιος 1792. Δυο ταξιδιωτικές άμαξες ξεκινούν απ’ τον κήπο του Κεραμεικού στο Παρίσι, φορτωμένες με πολύτιμα όργανα μέτρησης, επιστολές με βασιλικές βούλες, νομίσματα και χάρτες. Η μια κατευθύνεται βόρεια, προς τη Δουνκέρκη, και η άλλη, νότια, προς τη Βαρκελώνη. Επιβάτες τους οι αστρονόμοι Πιερ Μεσέν και Ζαν-Μπατίστ Ντελάμπρ, με ρητή εντολή της Επαναστατικής Εθνοσυνέλευσης: να μετρήσουν ακριβώς το μήκος του μεσημβρινού που ενώνει τις δυο αυτές πόλεις.
Η Επιχείρηση Μεσημβρία εξελίσσεται σε μια «πολεμική» αποστολή, καθώς οι αστρονόμοι συλλαμβάνονται, εμποδίζονται, φυλακίζονται, θεωρούνται κατάσκοποι, βασιλόφρονες εμιγκρέδες, μάγοι…

«Θάνατος στους αριστοκράτες!», «Ζήτω το Έθνος!», «Οι προδότες στην πυρά!»
Δεκάδες πρόσωπα κόλλησαν την μύτη τους στο παράθυρο. Η πλατεία ήταν κατάμεστη.
Μετά από ένα τελευταίο τράνταγμα, η χαλκόχρωμη μπερλίνα, σταμάτησε, ακινητοποιημένη οριστικά. Ο δήμαρχος βγήκε μ’ ένα πιστόλι που όπλισε πριν το κρύψει κάτω απ’ το ρούχο του και φόρεσε την τρίχρωμη λωρίδα της επανάστασης.
-Εκατό τουφέκια! Εκατό τουφέκια!, φώναζα εξηγώντας ότι την προηγούμενη, στο δρόμο για το Λανί, είχαν ψάξει εξονυχιστικά μια άμαξα γεμάτη αριστοκράτες και είχαν βρει κρυμμένα πάνω από εκατό τουφέκια!
Αμέσως δυο άντρες άρχισαν να ξεφορτώνουν τις αποσκευές. Όταν ετοιμάζονταν να παραβιάσουν το μπαούλο με τα όργανα, ο Ντελάμπρ πήδηξε απ’ την άμαξα:
-Μην το αγγίξετε αυτό το μπαούλο. Τα όργανα που περιέχει είναι ανεκτίμητα.
-Ανεκτίμητα;!
-Ήθελα να πω ανεκτίμητα… για την επιστήμη. Μπορείτε να τα ανοίξετε, αλλά με προσοχή!
Το πλήθος πλησίασε περίεργο να δει το περιεχόμενο του μπαούλου…
-Μια διόπτρα πολέμου!
-Όχι! Μια αστρονομική διόπτρα, διόρθωσε ο Ντελάμπρ.
Αποφασίστηκε να τους ανακρίνουν σε ειδική συνεδρίαση…

Αυτό το ταξίδι στη γη είναι κι ένα ταξίδι στην Ιστορία. Διαρκεί επτά χρόνια: όσο διαρκεί και η Γαλλική Δημοκρατία…
Όλα ξεκίνησαν από μια φράση: «Προκειμένου να καθορίσουν το μήκος του πρότυπου μέτρου, οι αστρονόμοι Πιερ Μεσέν και Ζαν-Μπατίστ Ντελάμπρ, διασχίζοντας τη Γαλλία από τη μιαν άκρη ώς την άλλη, μέτρησαν τη μεσημβρία, από το 1792 ώς το 1799».
Άρχισα να ριγώ από έξαψη. Καλοκαίρι του 1792, τότε δεν ήρθε το τέλος της βασιλείας; Το φθινόπωρο του 1799 δεν ήταν η αρχή της Υπατείας; Μήνας Oμιχλώδης και τα λοιπά και τα λοιπά…
Ανάμεσα στις δυο αυτές ημερομηνίες… η Δημοκρατία!
Έτσι, για να χαρίσουν μια νέα μονάδα μέτρησης στον κόσμο, δυο αστρονόμοι μέτρησαν κατά μήκος το γαλλικό έδαφος όσο διάστημα διήρκεσε και η Δημοκρατία. Η μέτρηση αυτή του εδάφους έγινε μέτρηση της Ιστορίας. Ποιος θυμάται ότι στο νόμο που θεσμοθετούσε τη γέννησή του, το μέτρο καλούνταν “δημοκρατικό μέτρο”;
Η ιστορία και η γεωγραφία ενώθηκαν για να δώσουν, κι οι δυο μαζί, ένα νέο μέτρο στον κόσμο!
Τη φράση αυτή, παρμένη από μια πραγματεία περί μετρολογίας, τη διάβαζα ακουμπισμένος στην πόρτα ενός συρμού του μετρό μεταξύ Μονσό και Μπαρμπέ τη στιγμή που ο συρμός, αναδυόμενος απ’ τα βάθη του Παρισιού, έβγαινε στον καθαρό αέρα. Μέσα σ’ ένα λεπτό, το μετρό είχε γίνει εναέριο.
Έφτασα σπίτι μου σε χρόνο μηδέν, βιαζόμουν. Λεξικά κι εγκυκλοπαίδειες δεν μπόρεσαν να σβήσουν τη δίψα μου. Την επομένη κιόλας έφευγα. Ταξίδι στις βιβλιοθήκες του Παρισιού.
Τα όσα ανακάλυψα ξεπερνούσαν κατά πολύ αυτό που η ανάγνωση της φράσης με είχε αφήσει, αθώα, να φανταστώ. Και να ελπίσω.
Αμέσως κατάλαβα ότι απ’ αυτήν την ιστορία θα έγραφα ένα εκπληκτικό σενάριο για ταινία φαντασίας. Αληθινής φαντασίας!
Είχα ήδη κάνει πολλές ταινίες· όμως, καμία δεν είχε σχέση με την επιστήμη. Να που η τύχη μού πρόσφερε αυτά τα δυο στοιχεία και μια υπέροχη αφορμή για να τα ενώσω. Τον κινηματογράφο και την επιστήμη – τις δυο μεγάλες μου αγάπες – η εποποιία του μέτρου θα μου επέτρεπε να τις συγχωνεύσω, μαζί μ’ ένα ακόμα υπέροχο δώρο, την πολιτική διάσταση της Δημοκρατίας. Είχα όλα τ’ αβγά στο ίδιο καλάθι: επιστήμη, τέχνη και πολιτική. Τι είδους ομελέτα θα προέκυπτε;

Ξεκινώντας με το σενάριο

Πρώτα έπρεπε να μάθω όσο το δυνατόν περισσότερα γύρω απ’ αυτήν την ιστορία. Μια ιστορία που μάλλον δεν είχε υποπέσει ακόμα στην οξυμένη αντίληψη των μυθιστοριογράφων και των κινηματογραφιστών, που αναζητούν μονίμως, απ’ ό,τι φαίνεται, πρωτότυπα θέματα. Ούτε και σ’ αυτήν των ιστορικών, που ελάχιστο ενδιαφέρον έδειξαν για την υπόθεση σε σύγκριση με τη σπουδαιότητα και τις συνέπειές της.
Να μάθω όσο το δυνατόν περισσότερα και με τον ακριβέστερο δυνατό τρόπο.
Tα γεγονότα –σαν εμπειρία που διαρκώς ανανεώνεται– ξεπερνούν κατά πολύ τη φαντασία. Tα πρωτότυπα έγγραφα –αναντικατάστατα δεδομένα– πυροδοτούν τη σκέψη, όταν κάποιος έχει τη δυνατότητα ν’ ανατρέξει σ’ αυτά. Εθνική Βιβλιοθήκη, Αρχεία της πόλης του Παρισιού και της επαρχίας. Αστεροσκοπείο, Γραφείο Γεωγραφικών Μηκών κτλ., χανόμουν σε σελίδες παλιές, δύο αιώνων και βάλε.
Τι γαλήνη να φεύγεις απ’ το παρόν, ιδίως όταν αυτό σε πνίγει με την πανταχού παρουσία του και την ασημαντότητά του. Δεν είναι όλες οι εποχές εξίσου συναρπαστικές να τις ζει κανείς.
Απ’ το πρωί ώς το βράδυ, βυθιζόμουν στον κόσμο των ιστορικών εγγράφων, κι όταν έπρεπε να επιστρέψω τα βιβλία στα ράφια των ιδρυμάτων, με δυσκολία ξεκολλούσα από τα περιπετειώδη ταξίδια μου. Bγαίνοντας απ’ τη μεγάλη αίθουσα της Εθνικής Βιβλιοθήκης, νύχτα πια, επέστρεφα σε μια μέρα της εποχής μας που δεν την είχα δει να περνά, βρισκόμουν στη δύση ενός σήμερα που είχα ζήσει ολόκληρο μέσα στο χθες.
Ανακάλυπτα τα γράμματα που ο Μεσέν είχε γράψει στον Ντελάμπρ στη διάρκεια αυτών των επτά χρόνων, όλο αγωνία και μυστήριο, αλλά και τις απαντήσεις του Ντελάμπρ, γενναιόδωρες και υπομονετικές. Βουτούσα μες στα τετράδια, σε κείμενα αξιοθαύμαστου ύφους και υπέροχης γλώσσας, ερευνούσα σε βάθος τα κατεβατά των μετρήσεων, ανακάλυπτα τις ενδείξεις που αφορούσαν την κατάσταση του ουρανού και το ποσοστό της ηλιοφάνειας, υπολόγιζα νοερά την πυκνότητα των νεφών που διέκοπταν τη ροή των μετρήσεων, φανταζόμουν τους αστερισμούς, σχολίαζα στο πρόχειρό μου τα σήματα αναλύοντας τα σχήματα. Θαύμαζα την ακρίβεια των σκίτσων, την ευκρίνεια των σχημάτων, την επιλεγμένη θέση των σημείων.
Ακολουθούσα στο χάρτη τις μετακινήσεις των δυο αστρονόμων και την εξέλιξη της επιχείρησης. Στο βορρά, ο Ντελάμπρ και οι επίπεδες εκτάσεις, με δραματική έλλειψη ανάγλυφου του εδάφους· στο νότο, ο Μεσέν, με υπερβολική δόση. Πηδούσα απ’ το Νταμαρτέν-αν-Γκελ στο Δουν-συρ-Ορόν, απ’ το Κιουλάν στο Μορλάκ, με μια ματιά εντόπιζα την κορυφή του Μπιγκαράς και το Μαύρο Όρος, το οχυρό του Μπελγκάρντ και τον πύργο του Σερμίρ, απ’ το όρος Βιολάν στο όρος Ομπασάν. Μετά από λίγο –στο χάρτη– η εξέλιξη της εποποιίας είχε (σχεδόν) αποκωδικοποιηθεί. Βέβαια, έκρυβε κάνα-δυο μυστικά. Ίσως τα κρύβει ακόμα.
Αφού το ανάγλυφο του εδάφους ήταν μια από τις πλέον δραματικές διαστάσεις της ιστορίας, πώς θα άντεχα να μην πάω να το δω από κοντά;

Από το χάρτη στο επιτόπου,
απ’ το εσωτερικό στο εξωτερικό

Το έργο με το οποίο είχα καταπιαστεί ήταν παράλληλα έργο ιστορικού της επιστήμης και δραματουργού. Για να γράψω το σενάριο ήμουν υποχρεωμένος να “ζήσω” αυτό που είχε συμβεί πριν από τόσα χρόνια. Nα φανταστώ όσο το δυνατόν ακριβέστερα τις διάφορες σκηνές, τη μορφολογία των περιοχών, τη στάση των αστρονόμων την ώρα που εργάζονταν. Έπρεπε να δω ό,τι έβλεπαν και να περιγράψω ό,τι έκαναν για να μπορέσω να το σκηνοθετήσω.
Η δουλειά μου ως σεναριογράφου αποδεικνυόταν κατά μοναδικό τρόπο συγγενική μ’ αυτήν των Ντελάμπρ και Μεσέν. Aνάμεσά μας αναπτυσσόταν μια συνενοχή. Ο καθένας μας με τον τρόπο του και με ανάλογους, τελικά, σκοπούς, προσπαθούσε να βρει τη σωστή «έποψη», το σωστό φωτισμό, αναγκαζόμασταν να περιμένουμε το φως, με το μάτι μας κολλημένο στο όργανο, δεν είχε σημασία αν αυτό ήταν κάμερα ή κατοπτρικός κύκλος. Εξωτερικό μέρα. Στη διάρκεια αυτών των επτά χρόνων οι δυο αστρονόμοι, όπως λέμε στην κινηματογραφική αργκό, έκαναν «εξωτερικά γυρίσματα».
Μέσα στη νύχτα, πάνω στις κορυφές των βουνών, για να είναι ορατά τα σήματα βάσει των οποίων πραγματοποιούσαν τις μετρήσεις τους, αναγκάζονταν ν’ ανάβουν φανάρια το Θεριστή, το Λειμώνα. Με τη σειρά μου άναβα φανάρια κι εγώ. Εξωτερικό νύχτα.
Λαχάνιαζα, καθώς ανέβαινα γρήγορα σκάλες, ακολουθώντας κατά πόδας τον Ντελάμπρ· ποτάμι έτρεχε ο ιδρώτας καθώς πηδούσα υψώματα, και αναρριχιόμουν στο βήμα του Μεσέν. Προσπαθούσα να κάνω το σενάριο τόσο ζωντανό ώστε ν’ ακούγεται το λαχάνιασμα, να στάζει ο ιδρώτας. Οι ηθοποιοί που θα ερμήνευαν τους δυο αστρονόμους θα έπρεπε να δουλέψουν σκληρά, να κουραστούν, να λαχανιάσουν, να ιδρώσουν. Αναρωτήθηκα πόσα σκαλοπάτια είχε σκαρφαλώσει ο Ντελάμπρ στη διάρκεια της επιχείρησης, στον πύργο του Ροντέζ, στο θόλο του Πάνθεον, στον καθεδρικό της Μπουρζ και στα δεκάδες μικρά καμπαναριά των χωριών.
Πήγα στους σταθμούς όπου είχαν πραγματοποιήσει τις μετρήσεις τους. Σ’ όλες τις περιπτώσεις, είχαν επιλέξει εξαιρετικές «επόψεις». Λογικό είναι, έτσι αυξανόταν η ποιότητα του τριγωνισμού. Και τους βοηθούς τους – Τρανσό και Μπελέ – τους είχαν επιλέξει μετά από ψάξιμο εβδομάδων. Ιδού, για άλλη μια φορά, η ομοιότητα της δουλειάς τους με τον κινηματογράφο, με το έργο των βοηθών παραγωγής κατά την προετοιμασία ενός γυρίσματος.

Το σενάριο ήταν καλής ποιότητας

Έστειλα το σενάριό μου ταχυδρομικώς, η υποδοχή που του επιφύλαξαν ξεπέρασε όλες μου τις προσδοκίες. Βροχή βραβείων. Το τελευταίο, κυρίως, με ικανοποίησε απόλυτα: «Βραβείο καλύτερου σεναριογράφου», που μου απονεμήθηκε από μια επιτροπή διακεκριμένων επαγγελματιών, Ντενέβ, Σαμπρόλ, Μπενέξ, Αζεμά, Τερζιάν, Μπρεγιά, Μπενεάρ…
Θα γινόταν μια υπέροχη ταινία!
Κατ’ αρχάς μια ταινία περιπέτειας, αγωνίας, καταδίωξης, ατυχημάτων, με ίντριγκες, με χιόνι και παγετό, με σήματα που καίγονται, κεραυνούς που χτυπούν τα καμπαναριά, με δυο επιστήμονες να θεωρούνται διαδοχικά κατάσκοποι, βασιλόφρονες εμιγκρέδες, ζητιάνοι, τσαρλατάνοι, επικίνδυνοι μάγοι…
Η ταινία όμως δεν γινόταν.
Μια ταινία περιπέτειας στην καρδιά της Eπανάστασης, με ήρωες δυο επιστήμονες εκείνης της εποχής. Μοναδική ευκαιρία για να διηγηθεί κανείς ιστορίες μέσα στην Ιστορία. Ιστορίες ανθρώπων και ιδεών, με βάση τις επιστήμες και την κοινωνία όπου, όπως τα γεγονότα, έτσι και οι έννοιες παίζουν το δικό τους ρόλο. Το πρότυπο μέτρο: παράξενος πρωταγωνιστής, είναι η αλήθεια, για μια ταινία φαντασίας… με κοστούμια εποχής.
Όμως, στην ιστορία αυτή υπάρχει κι ένα άλλο επίπεδο, πιο βαθύ, πιο σοβαρό και πιο τραγικό. Οι περιπέτειες που διανθίζουν αυτό το ταξίδι αναδεικνύουν το πραγματικό θέμα: την αναζήτηση ενός μέτρου που προσφέρθηκε σ’ όλους τους ανθρώπους και σ’ όλες τις εποχές, σύμφωνα με τα λόγια του Κοντορσέ, στην καρδιά της επαναστατικής ασυδοσίας. Ενός μέτρου που πάρθηκε από το φυσικό κόσμο και στολίστηκε με τα χαρακτηριστικά του Διαφωτισμού και τις αξίες της Επανάστασης: την ισότητα, την παγκοσμιότητα, την αντικειμενικότητα και το αμετάβλητο. Ένα είδος Γκράαλ της μετρολογίας. Αυτή η αναζήτηση της ανέφικτης τελειότητας απασχόλησε κυρίως τον Μεσέν. Δεν βγήκε ζωντανός απ’ αυτήν.
Όμως η ταινία δεν γινόταν.
Και να φανταστείτε ότι επρόκειτο για ένα επιστημολογικό γουέστερν, όπως το αποκάλεσαν ορισμένοι. Μια σοβαρή ταινία. Μια σοβαρή ταινία με πολλά εξωτερικά…
Κάθε φορά που μιλούσα γι αυτό, για την ταινία που εξακολουθούσε να μη γίνεται –κι ένας Θεός ξέρει πόσο πολύ μίλησα γι’ αυτήν!– αντιμετώπιζα την ίδια έκπληξη και το ίδιο πάθος. Πώς ήταν δυνατόν;
Όλος ο κόσμος γνωρίζει το μέτρο, είναι σίγουρα ένα από τα πιο οικεία μας πράγματα. Για παράδειγμα, πόσες φορές χρησιμοποιήσατε μια μονάδα του μετρικού συστήματος χθες; Όλος ο κόσμος γνωρίζει το μέτρο αλλά κανένας σχεδόν δεν ξέρει πώς δημιουργήθηκε, ποια απίστευτα γεγονότα προηγήθηκαν ώσπου να… μετρηθεί και να καθοριστεί το ακριβές μήκος του.
Η διάδοση αυτής της ιστορίας, επομένως, είναι κυριολεκτικά μια ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ.